Sapieha Kazimierz Leon (Lew) h. Lis (1609–1656), pisarz wielki, potem marszałek nadworny, w końcu podkanclerzy lit. Ur. 15 VII w Wilnie, był najmłodszym synem kanclerza, potem hetmana w. lit. Lwa (zob.) i Elżbiety Radziwiłłówny, rodzonym bratem pisarza w. lit. Krzysztofa Mikołaja (zob.) i przyrodnim Jana Stanisława (zob.), siostrzeńcem hetmana Krzysztofa Radziwiłła (zob.). Do chrztu 2 VIII 1609 w kościele św. Jana w Wilnie trzymali go królowa Konstancja i królewicz Władysław.
Pierwsze lata S. spędził na dworze swego wuja Krzysztofa Radziwiłła oraz przy królowej w Wilnie. Po nauce w Akademii Wileńskiej wyjechał jesienią 1621 z bratem Krzysztofem Mikołajem za granicę i przez Lipsk (od 17 XI), Coburg (zaproszeni przez ks. saskiego Jana Kazimierza), Norymbergę i Augsburg dotarł w końcu grudnia do Monachium. Tu uczył się w kolegium jezuickim i prywatnie, głównie łaciny i niemieckiego. Uczestniczył też w życiu towarzyskim, często goszcząc na dworze książąt bawarskich. Następnie studiował w Ingolstadcie (immatrykulowany 17 I 1624), lecz na skutek choroby brata przerwał naukę, wyjechał z nim na leczenie do Augsburga, a wreszcie jesienią t. r. wrócił do kraju. W t. r. otrzymał od ojca star. wołpieńskie (12 VII 1654 scedował je Kazimierzowi Janowi Sapieże), a 5 II 1625 brat Jan Stanisław przekazał mu star. luboszańskie. W marcu 1625 ponownie udał się S. wraz z bratem Krzysztofem Mikołajem na Zachód; przez Wrocław, Frankfurt nad Menem, Kolonię i Akwizgran, w początku maja bracia dotarli do Lowanium, gdzie rozpoczęli naukę w uniwersytecie (immatrykulowany dopiero 24 XI 1626). S. studiował politykę u E. Puteanusa, który dedykował mu swą pracę „Institutio principis” (1626) (S. zachował z nim kontakty i później, a w r. 1636 gościł na Litwie jego syna Justa), a historię, filozofię, retorykę u J. Vernulaeusa (przypisał S-że „Institutionum ecconomicorum libri duo”, 1629). W czasie przerw poznawał holenderską i hiszpańską sztukę wojenną oraz uczestniczył w zachodzących tam ważniejszych wydarzeniach politycznych i towarzyskich. W r. 1625 był w obozie A. Spinoli przy zdobyciu Bredy. Wraz z bratem tłumaczył przejęte w Dunkierce przez infantkę Izabelę listy Krzysztofa Radziwiłła dotyczące tzw. spisku orleańskiego, których kopie przesłał ojcu 13 VII 1626. Po zakończeniu nauki w Lowanium (lipiec 1627), uczył się jeszcze jazdy konnej, szermierki, inżynierii i języków (władał podobno 7 językami) w Brukseli oraz zwiedzał kraj, a następnie w r. 1628 przez Francję udał się do Włoch, gdzie zapisał się na uniwersytety: w Bolonii (immatrykulowany 24 VIII 1628) i Padwie (1629), a zwiedził też Florencję, Rzym i Neapol.
Po powrocie do kraju S. został w r. 1630 wybrany w Słonimiu na deputata do Trybunału Lit. Posłował z Orszy na sejm 1631 r., wkrótce, przed 31 VII t. r. otrzymał tytuł sekretarza królewskiego. Dn. 22 IX t. r. mianowany został pisarzem w. lit.; w t. r. otrzymał też star. grodowe grodzieńskie (w r. 1636 scedował je Fryderykowi Sapieże). Podobno w owym czasie zatrudniony był przy porządkowaniu archiwum Rzpltej. Dn. 25 III 1632 ojciec scedował mu star. zdzitowskie (przekazał je S. w r. 1634 Gedeonowi Michałowi Tryźnie). Posłował S. ze Słonimia na konwokację warszawską 1632 r., z której wybrano go na deputata do rady przy prymasie Janie Wężyku i do rewizji skarbu oraz klejnotów Rzpltej. Jako poseł Władysława Wazy reprezentował go t. r. na elekcji i podpisał jego wybór na króla z woj. podlaskim, a następnie był jednym z pełnomocników elekta do uzgodnienia paktów konwentów. W r. 1633 uczestniczył w uroczystym przewiezieniu zwłok Zygmunta III i królowej Konstancji z Warszawy do Krakowa oraz w sejmie koronacyjnym. Zapewne towarzyszył Władysławowi w drodze przez Litwę latem 1633, lecz w wojnie z Moskwą udziału nie brał.
Wyznaczony 22 IX 1634, w styczniu 1635 S. odbył poselstwo do Moskwy w celu zaprzysiężenia przez cara Michała pokoju polanowskiego (zawartego 13 VI 1634). Formalnie zajmował w poselstwie pozycję równorzędną z reprezentującym Koronę kaszt. kamienieckim Aleksandrem Piaseczyńskim, praktycznie jednak odgrywał rolę drugorzędną, wobec tego, że tajną misję zawarcia sojuszu antyszwedzkiego król powierzył Piaseczyńskiemu. S. wyruszył w drogę z ogromnym orszakiem, musiał go jednak później zredukować. Oburzony był szykanami wobec posłów i zwyczajami moskiewskimi. Zarazem wdał się w poważny konflikt z Piaseczyńskim, którego oskarżył o pychę, brak kompetencji i dyskryminowanie Litwinów. Pobyt poselstwa w Moskwie (stolicy) trwał do początku kwietnia, do kraju wyruszyli 2 IV po zaprzysiężeniu 29 III układu przez cara. Po powrocie z Moskwy otrzymał 13 IV w nagrodę star. hubskie; nie przyjął natomiast proponowanego mu woj. brzeskiego lit. Na sejmie nadzwycz. t. r., na którym był jako poseł grodzieński, złożył, wraz z Piaseczyńskim, 28 XI relację z poselstwa do Moskwy; dzień wcześniej oddał królowi pieczęć mniejszą lit. po Pawle Stefanie Sapieże. Dn. 1 XII t. r. uczestniczył w radzie omawiającej sprawę małżeństwa króla. Być może wiosną 1636 brał udział w pracach komisji wileńskiej nad korekturą prawa lit. Z dużymi oporami zgodził się zostać marszałkiem sejmu zwycz. w r. 1637. Miał na nim trudne zadanie pokierowania obradami, podczas których wystąpił silny antagonizm między interesami Litwy i Korony. Szczególnie dała się S-że we znaki nieprzychylna postawa posłów wielkopolskich. Choć udawało mu się skłonić Małopolan, a nawet część posłów z Mazowsza, do wspólnych z Litwinami narad nad zagrożeniem południowo-wschodnich rubieży Rzpltej, to właśnie opozycja Wielkopolan zaważyła na tym, iż 3 III sejm rozszedł się bez uchwał.
Po śmierci Krzysztofa Wiesiołowskiego (19 IV t. r.), król postanowił nadać S-że urząd marszałka w. lit., lecz spotkało się to ze sprzeciwem Radziwiłłów i ostatecznie 12 V 1637 S. otrzymał tylko marszałkostwo nadworne lit. Był na sejmie nadzwycz. t. r. Jego związki z dworem i potęga ekonomiczna spowodowały, iż został przez króla wyznaczony do planowanego grona kawalerów orderu Kawalerii Najśw. Marii Panny, do powołania których ostatecznie nie doszło. We wrześniu t. r. (do Warszawy przyjechał już 24 VIII) brał udział w uroczystościach związanych ze ślubem Władysława IV z Cecylią Renatą: dn. 11 IX po radzie senatu witał ją w Ujazdowie, a następnego dnia uczestniczył w jej wjeździe do stolicy. Z sejmu 1638 r. (na którym nie był, informacja S. Hołdys jest mylna) wybrany został: do komisji mającej od 15 VII t. r. obradować w Gdańsku w sprawie cła morskiego (nie wziął w niej udziału), komisji oceniającej stan zamków w Smoleńszczyźnie i do komisji dla rozgraniczenia woj. smoleńskiego z czernihowskim (od 7 I 1639). Na początku 1639 r. zobowiązał się do odbycia na własny koszt poselstwa do Francji w celu oswobodzenia królewicza Jana Kazimierza; ostatecznie jednak uchylił się od tego, podając jako powód przygotowanie do swego ślubu z Teodorą Krystyną Tarnowską, córką woj. wendeńskiego Joachima i Anny z Firlejów, córki kaszt. radomskiego Andrzeja (zob.). Ślub odbył się prawdopodobnie w Krakowie w lutym t. r. Dn. 29 VI t. r. w Wilnie wydał S. wielką ucztę na cześć Władysława IV. Brał udział w obradach sejmu 1639 r. Jako przewodniczący komisji wyznaczonej przez króla w r. 1639 gorliwie działał w sprawie zaburzeń wyznaniowych w Wilnie, będąc jednym z animatorów osądzenia różnowierców i usunięcia zboru kalwińskiego z Wilna (1640). Odmówił też prośbie umierającego K. Radziwiłła, by pośredniczył w zawarciu ugody między dysydentami a bpem wileńskim Abrahamem Wojną. W l. 1640–41 bezskutecznie starał się o podkanclerstwo lit.; obecny był na sejmach w l. 1640 i 1641, a także w r. 1642. Dn. 12 II t. r. wraz z Albrychtem Stanisławem Radziwiłłem i czterema biskupami złożył protest przeciwko decyzji tego sejmu przywracającej cześć władyce przemyskiemu Sylwestrowi Hulewiczowi-Wojutyńskiemu, a wyznawcom prawosławia – sporne monastery i dobra. Uczestniczył 8 VI t. r. w uroczystościach weselnych z okazji ślubu królewny Anny Katarzyny z Filipem Wilhelmem neuburskim, z którym utrzymywał później dość bliskie stosunki. Z sejmu 1643 r. wyznaczony został ponownie do rewizji zamku smoleńskiego (komisja wreszcie odbyła się i obradowała z przerwami od 1 IX t. r. do 27 X 1644). Dn. 15 XII 1643 odwiedził w Wilnie królewicza duńskiego Waldemara, a 18 XII t. r. przyjął go u siebie. W styczniu 1644 z niezwykłym przepychem gościł przez 9 dni w Różanej króla i królową, hojnie obdarowując ich upominkami.
Dn. 6 III 1645 S. otrzymał na sejmie upragnione podkanclerstwo lit. Jako stronnik austriacki przeciwny był małżeństwu Władysława IV z Ludwiką Marią i w tym duchu wypowiedział się 12 i 13 VII 1645 na radzie senatu. Tym niemniej wyznaczony został przez króla na jednego z dwu posłów do witania jej na granicy Rzpltej. Zaważyły na tym jego duże możliwości finansowe. Na jej spotkanie pod Lęborkiem 8 II 1646 stawił się ze świtą liczącą ok. 800 osób i powitał ją mową w języku włoskim. Towarzyszył jej potem w drodze do Gdańska, w samym mieście, a następnie spotykał wjeżdżającą do Warszawy. Wobec planów wojny z Turcją zajmował raczej stanowisko niechętne i odmówił pieczętowania listów przypowiednich. Obecny na sejmie jesiennym 1646 r. w czasie debaty nad wynagrodzeniem Litwie utraty Trubczewska (oddanego Moskwie w ramach granicznych regulacji potraktatowych) wyrażał początkowo gotowość włączenia swego Czarnobyla do Litwy, lecz szybko się z tego wycofał pod naciskiem posłów kijowskich. Przeforsowawszy małżeństwo Tomasza Sapiehy z pochodzącą z rodziny kalwińskiej Zofią Dorohostajską, o mało nie doprowadził do wojny domowej na Litwie między swą katolicką rodziną a pilnującymi interesów kalwinistów Radziwiłłami birżańskimi, głównie z Januszem, który nie chciał zwrócić trzymanych dóbr po Dorohostajskich. Dn. 14 XII dzięki mediacji kanclerza lit. pogodził się z hetmanem polnym lit. Januszem Radziwiłłem. Był na sejmie wiosennym 1647 r. Zarzucano mu na nim, że nie zgodził się wydać pozwu przeciw Januszowi Radziwiłłowi w sprawie z bpem wileńskim A. Wojną o przewrócenie krzyży w Świadości. Wyznaczony został komisarzem do rozsądzenia sporu między Jeremim Wiśniowieckim a Aleksandrem Koniecpolskim o Hadziacz i Chorol, do komisji mającej zająć się zapłatą piechocie smoleńskiej i do Trybunału Skarbowego, który miał się zacząć w Wilnie 9 II 1648. Dn. 30 V 1647, przy pośrednictwie króla i Jerzego Karola Hlebowicza, pogodził się z J. Radziwiłłem, który zobowiązał się wówczas zwrócić dobra Dorohostajskiej, lecz po raz kolejny nie dotrzymał słowa. Latem 1647 towarzyszył S. królowi w drodze na Litwę. Dn. 20 III 1648 przybył do króla do Wilna, gdzie po długotrwałych zabiegach 15 V doszło do ostatecznej ugody z J. Radziwiłłem. Następnego dnia stawił się w Mereczu na wezwanie umierającego króla, który mianował go jednym z czterech egzekutorów swego testamentu. Towarzyszył ciału Władysława z Merecza do Warszawy.
Na sejmie konwokacyjnym S. wybrany został do deputacji w sprawie dysydentów. Nie zgadzał się na skasowanie dekretu z r. 1640 dotyczącego kalwińskiego zboru wileńskiego. Dn. 1 VIII podpisał zaś protestację przeciw uznawaniu arian za należących do grona dysydentów in religione. W sprawach militarnych radził powierzyć armię kor. hetmanom lit. i zawrzeć szybko sojusz z Moskwą. Dn. 22 VII wyznaczony został na członka deputacji mającej ułożyć warunki ugody z Kozakami. Od początku przeciwny był uchwałom konwokacji wileńskiej zwołanej z inicjatywy J. Radziwiłła. Zganił je też na sesji lit. 25 VII u bernardynów, choć doceniał intencje hetmana polnego lit. Uważał, iż Litwie do obrony wystarczy 3 tys. żołnierzy (Radziwiłł chciał co najmniej 6 tys.). Sprzeciwiał się przyśpieszeniu elekcji, obawiając się, iż Litwini nie będą wówczas w stanie przybyć na nią z odpowiednią reprezentacją. Wyznaczony został do rady przy prymasie Marcinie Łubieńskim oraz do pilnowania ciała zmarłego króla. Być może przewodniczył obradom sejmiku relacyjnego w Słonimiu 25 VIII t. r. Wobec rozprzestrzeniania się buntów chłopskich na W. Ks. Lit. i zagrożenia jego granic od południa ze strony Kozaków, wystawił za własne pieniądze ok. trzechtysięczną armię mającą bronić jego twierdz w Starym Bychowie i Lachowiczach oraz wspomagać oddziały powiatowe.
Na elekcji S. opowiedział się za kandydaturą Jana Kazimierza, mimo iż jeszcze w czasie konwokacji stał po stronie Karola Ferdynanda, z którym od dawna utrzymywał bardzo bliskie stosunki; ten jeszcze 25 V t. r. zlecił S-że «rządy» na Litwie w czasie bezkrólewia. Dn. 28 X na przyjęciu w Jabłonnie S. bezskutecznie próbował skłonić Karola do wycofania swej kandydatury. Dn. 17 X złożył protest przeciwko dyskryminowaniu Litwinów i zażądał, aby Janusz Radziwiłł dowodził armią kor., jeśli przybędzie do niej z siłami lit. Być może jego postawa w tej sprawie wynikała z chęci objęcia wówczas dowództwa nad wojskiem pozostałym dla obrony Litwy. Sam nie miał bowiem zamiaru zostawać podkomendnym Radziwiłła. Dn. 23 XI ponownie zresztą popadł z nim w spór w sprawach podatków i obrony kraju. Sejm docenił wysiłek S-y w tej ostatniej kwestii i 31 X oficjalnie złożył mu podziękowanie za wsparcie militarne wojsk Rzpltej. W sprawie kozackiej S. bliższy był stronnictwu wojennemu, radził jak najszybsze wszczęcie operacji militarnych i opowiedział się za powierzeniem dowództwa Jeremiemu Wiśniowieckiemu. W opinii ambasadora francuskiego N. de Bregy S. był (obok J. Ossolińskiego) jednym z głównych sprawców elekcji Jana Kazimierza. Pakta konwenta nowego króla podpisał z woj. nowogródzkim, z zastrzeżeniem zachowania praw Kościoła katolickiego. Na sejm koronacyjny do Krakowa przybył w otoczeniu Jana Kazimierza 14 I 1649; następnego dnia wziął udział w pogrzebie Władysława IV. W czasie obrad wypowiedział się za podjęciem negocjacji z Kozakami oraz wysłaniem poselstw do Moskwy i Szwecji. Z sejmu tego wyznaczony został na deputata do Trybunału Skarbowego (w Wilnie od 10 V), lecz nie uczestniczył w jego pracach. Związki z nowym królem wzmocniły wydatnie jego pozycję na Litwie, gdzie stanął na czele stronnictwa dworskiego. W nagrodę Jan Kazimierz zamierzał mu najpierw powierzyć administrację ekonomii szawelskiej i olickiej, ale ostatecznie dał w końcu czerwca 1649 bardzo intratną ekonomię brzeską z obowiązkiem płacenia 55 tys. złp. rocznie. Poza tym 9 III dostał S. star. rohaczewskie (6 III 1652 scedował je Aleksandrowi Ogińskiemu). Miał też szansę na otrzymanie marszałkostwa dworu Ludwiki Marii, ale niezbyt zdecydowanie starał się o nie i pod naciskami zainteresowanych ustąpił Janowi Leszczyńskiemu.
W początku czerwca 1649 S. uczestniczył w odbytej w Warszawie naradzie króla z senatem w kwestii wojny z Kozakami i udziału w niej Jana Kazimierza. Towarzyszył królowi w drodze z Warszawy na Ukrainę; wystawił na tę wyprawę wojenną poważne siły (1 tys. żołnierzy). W obozie pod Zamościem wymógł na Janie Kazimierzu wezwanie szlachty do niezwłocznego stawienia się na wyprawę, i to bez przewidzianych prawem popisów. W marszu pod Zbaraż dowodził siódmym pułkiem. W czasie przeprawy przez Strypę 15 VIII wsparł zaatakowany przez Tatarów pułk ósmy Samuela Karola Koreckiego; w bitwie tej ledwo sam uszedł z życiem, utracił większość taborów z częścią Metryki Lit., a jego oddziały poniosły bardzo ciężkie straty. Wraz z kanclerzem kor. Jerzym Ossolińskim prowadził pod Zborowem rokowania z Tatarami (17 VIII) i Kozakami (18–19 VIII) zakończone podpisaniem ugody. We wrześniu t. r. we Lwowie zapewniał nuncjusza O. de Torres, że nie pozwoli na zwołanym na koniec listopada t. r. sejmie na przyjęcie kozackich żądań zniesienia unii. Na sejmie tym (wg Ł. Częścik nie uczestniczył w obradach, S. Ochmann natomiast słusznie uznała jego obecność na sejmie) za pomoc w kampanii zborowskiej otrzymał 20 i 21 XII 1649 uroczyste podziękowanie stanów. Wybrano go do komisji mającej od 24 VIII 1650 w Kodeńcu korygować granicę woj. brzeskiego z lubelskim i podlaskim. Zapewne w poł. sierpnia 1650 otrzymał star. derpskie (po zm. 9 VIII Jerzym Ossolińskim), które już 27 VIII ustąpił Teodorowi Denhoffowi. Na sejmie 1650 r. podpisał 26 XII protest Litwinów przeciwko przypisaniu ich do koronnej konstytucji o pospolitym ruszeniu. Z sejmu tego wyznaczony został do Trybunału Skarbowego mającego obradować w Grodnie od 14 VIII 1651. W styczniu 1651 przez kilka dni gościł w Różanej Jana Kazimierza udającego się do Żyrowicz. Wiosną t. r. towarzyszył królowi w wyprawie przeciw Kozakom. W bitwie pod Beresteczkiem (28–30 VI) dowodził pułkiem rodzinnym na prawym skrzydle armii. Następnie powrócił na Litwę i nie uczestniczył w dalszej kampanii. Dn. 13 VI t. r. otrzymał star. grodowe orszańskie (wjechał na nie w grudniu t. r.).
Na sejmie zwycz. 1652 r. S. otrzymał podziękowania za zasługi w ostatniej kampanii i zwolnienie od podatków z dóbr kor. W marcu t. r. na mylną wieść o śmierci hetmana w. lit. Janusza Kiszki wszczął starania o ten urząd zyskując przychylność Jana Kazimierza, co stało się jednym z powodów zerwania sejmu przez Janusza Radziwiłła. Potrzebując silnego wsparcia w konflikcie z hetmanem polnym lit., król domagał się od S-y zmobilizowania stronników na sejm nadzwycz. t. r. S. uczestniczył w tym sejmie i wyznaczony został na nim do komisji mającej ułożyć instrukcję do traktatów ze Szwecją. W czasie obrad wyraźnie opowiadał się przy królu i bronił jego posunięć z poprzedniego sejmu, m. in. w sprawie Hieronima Radziejowskiego i upickiej (zatarg podatkowy z ekonomią szawelską). W początku 1653 r. brał udział w naradach z królem w Grodnie, ale opuścił je przed postanowieniem o zwołaniu na 24 III sejmu do Brześcia Lit., Jan Kazimierz bezskutecznie namawiał go wówczas do odbycia poselstwa do Rzymu. Na sejmie brzeskim wypowiadał się za potrzebą zatrzymania w służbie armii lit., zabezpieczenia kraju i Smoleńska przed Moskwą. Z sejmu tego wybrano go do Trybunału Skarbowego mającego obradować w Wilnie od 1 VII. Nie brał jednak udziału w jego pracach, gdyż stawiwszy 1 VII w obozie pod Glinianami chorągiew kozacką towarzyszył królowi w kampanii przeciw Kozakom. Na sejmie zwycz. 1654 r. był głównym kandydatem do buławy wielkiej lit. ze strony króla, który liczył na pomoc Sapiehów w walce z Januszem Radziwiłłem. Był na sejmie nadzwycz. t. r., na którym 20 VII prosił Koronę o wsparcie militarne dla Litwy w związku z zagrożeniem po ugodzie kozacko-moskiewskiej w Perejasławiu. Sejm ten przyniósł mu ogromne rozczarowanie w związku z ostateczną porażką w staraniach o hetmaństwo wielkie, które król był zmuszony nadać Januszowi Radziwiłłowi. W dn. 21–22 X t. r. uczestniczył w radzie senatu w Grodnie poświęconej wojnie z Moskwą. Wystawił na nią pułk nie wchodzący do komputu lit. i w gruncie rzeczy nie współdziałający z hetmanami z wyjątkiem krótkiego okresu w czasie kontrofensywy na Białorusi Wsch. na przełomie 1654 i 1655 r.
Był S. obecny na sejmie 1655 r. Dn. 30 VI t. r. w Warszawie podpisał instrukcję dla komisarzy udających się na Ukrainę na pertraktacje z Kozakami. Próbował też wówczas nawiązać jakieś kontakty z Karolem X Gustawem, zapewne licząc na jego pomoc przeciw Moskwie lub tylko badając zamiary. Zdecydowanie przeciwny był zawartej przez J. Radziwiłła 17 VIII t. r. pod Kiejdanami ugodzie ze Szwecją (w literaturze historycznej błędna data: 18 VIII). Jesienią t. r. znajdował się w rejonie Brześcia Lit. koordynując działania zgromadzonych tam wojsk oraz uciekającej przed Moskwą i Szwedami szlachty. Stał się tam bez wątpienia główną postacią obozu dochowującego wierności Janowi Kazimierzowi. Na potrzeby tego obozu przeznaczył wszystkie własne środki finansowe i zaciągnął pożyczki u brzeskich Żydów. Zmobilizował też swych stronników podlaskich do walki z Bogusławem Radziwiłłem, uniemożliwiając mu objęcie generalstwa tego województwa. W gruncie rzeczy jednak w okresie tym wyraźnie mniejsza była jego aktywność i raczej wspierał czy też może kierował poczynaniami bardziej rzutkiego i zdecydowanego krewnego – Pawła Jana Sapiehy. Powodem tego był chyba przede wszystkim zły stan zdrowia. Należał jednak do inicjatorów zorganizowanych 27 IX w Próżanej i 5 XI w Brześciu Lit. zjazdów szlachty lit. i podlaskiej, na których debatowano o sposobach ratowania kraju. Wielokrotnie podejmowane przez Karola X Gustawa próby skłonienia go do poddania się jego zwierzchności długo nie przynosiły rezultatów. Dopiero po klęsce wojsk lit. pod Wierzchowiczami i pod naciskiem wojska S. w końcu listopada zgodził się formalnie na protekcję szwedzką. Być może w początku stycznia 1656 Jan Kazimierz skierował do niego polecenie udania się w poselstwie do cara Aleksego w celu zawarcia pokoju.
Ojciec przed śmiercią zapisał S-że Zdzięcioł, Wiązowiec z Jaworem, Derewnię, Szydłowicze (w woj. nowogródzkim), Ciecierzyn z Białyniczami, Starosiele z Kochanowem, Kruhłą, Tołoczyn z Druckiem, Bieszenkowicze i Sienno, Czereję z Poczajewiczami, Łukomlem i Mieleszkiewiczami (woj. witebskie) oraz Dowieczorowicze i połowę Siemiatycz (na Podlasiu). Po bracie Janie Stanisławie doszły mu jeszcze dalsze dobra ojczyste (m. in. Bereza w woj. brzeskim) i po Chodkiewiczach. Razem stanowiło to ogromną, jedną z największych w Rzpltej, fortunę. Sam powiększył ją jeszcze. Co prawda w r. 1635 darował Hereżany (woj. kijowskie) Fryderykowi Sapieże, ale w grudniu t. r. odkupił od Kierłów prawo na Mołodeczno (woj. mińskie), resztę Ciecierzyna, Białynicz i Horodyszcze (pow. orszański). Żona miała przyznany posag w wysokości 340 tys. złp., z którego S. w r. 1649 zrezygnował. T. r. przekazał Ciechanowiec (ziemia drohicka) swemu słudze Jerzemu Monwidowi Irzykowiczowi. W testamencie z 30 VII 1655 wymienił następujące dobra: Ikaźń, Sapieżyn (Druja), Dąbrowica (pow. brasławski), Oświeje (woj. połockie), Szkudy, Kretynga (Żmudź), Różana, Kossów, Jeziornica, Zdzięcioł, Jawor, Wiązowiec, Lachowicze, Bystrzyca, Cimkowicze, Skiepieczów z Ceprą, Zelwa, Iwaszkiewicze (woj. nowogródzkie), Stary Bychów, Czereja z Mieleszkowiczami, Ciecierzyn, Białynicze, Tołoczyn, Druck, Starosiele, Sielce z Jakowlewiczami, Hory Wielkie, Horki, Szyszów, Kruhła, Szepielewicze (woj. witebskie), Bieszenkowicze (na pograniczu woj. połockiego i witebskiego), Czarnobyl (woj. kijowskie). Miał dwór w Warszawie na rogu Podwala, Senatorskiej i Miodowej, domy w Wilnie na ul. Trockiej i Świętego Ducha oraz dwór na Snipiszkach. Dobra te przynosić mu miały podobno 500 tys. złp. dochodu rocznego i liczyły ponad 16 tys. dymów.
Dochodziły do tego wpływy z użytkowanych dzierżaw i starostw: wołpieńskiego (1624–54), luboszańskiego (od r. 1625), grodzieńskiego (1631–6), zdzitowskiego (1632–4), hubskiego (od r. 1635), słonimskiego (kupione w r. 1644 od A. S. Radziwiłła – scedowane w r. 1651 J. F. Sapieże), rohaczewskiego (1649–52), orszańskiego (od r. 1651) i z ekonomii brzeskiej (od r. 1649). Mógł więc S. sprostać dużym wydatkom na wojsko i liczne w swoich włościach fundacje, które przyniosły mu opinię największego mecenasa w rodzinie.
S. fundował m. in. klasztor kartuzów w Berezie, który bogato uposażył (1648), murowany kościół p. wezw. Św. Trójcy i klasztor dla bernardynów w Sapieżynie (1640–6) oraz w Grodnie (1648), osadził karmelitów trzewiczkowych w Białyniczach, jezuitów w Brześciu (1653), bernardynów i kanoników regularnych lateraneńskich w Słonimiu, bonifratrów, jezuitów w Nowogródku i dominikanów w Czarnobylu, wybudował kościoły w Berezynie, Bieszenkowiczach, Siemiatyczach, Zdzięciole i Czerei, cerkiew Pokrowy w Szczawrach, szpitale w Różanej i w Tołoczynie. Za 63 tys. talarów sporządził srebrną trumnę dla Jozafata Kuncewicza. Znana była jego kapela i wspaniała biblioteka w Różanej (ok. 3 tys. tomów), z której książki wypożyczał m. in. Władysławowi IV; zapisał ją Akad. Wil. (tzw. Bibliotheca Sapiehana – przeniesiona do Wilna w r. 1666). Dla tejże Akademii w r. 1641 ufundował katedry prawa kanonicznego i cywilnego, w r. 1655 zapisał jej dobra Poczajewicze (pow. orszański) na utrzymanie 4 profesorów prawa kanonicznego i cywilnego. Jako kolator kaplicy Św. Krzyża (Gasztołdowska) w katedrze wileńskiej wyznaczył fundusz (na Cimkowiczach) na utrzymanie przy niej altarysty. Należał do bractwa Niepokalanego Poczęcia Najśw. Marii Panny przy bernardyńskim kościele w Wilnie. Podobno od papieża Aleksandra VII otrzymał relikwie św. Faustyna i Kwiryna (które przekazał jezuitom brzeskim) oraz tytuł księcia Św. Państwa Rzymskiego (K. Kognowicki). Przez panegirystów tytułowany był «hrabią na Bychowie i Sapieżynie». Uchodził za jednego z najgorliwszych na Litwie obrońców Kościoła katolickiego, znajdując w zamian uznanie i poparcie duchowieństwa. A. S. Radziwiłł uważał, iż «i powagą, i roztropnością, i majątkiem nikt na Litwie nie mógł więcej znaczyć od niego». Uchodził za wybitnego mówcę, jego Oratio ad Reipublicae Poloniae senatores (1649) cieszyła się popularnością wśród szlachty. Natomiast historycy nie przyznają mu wybitniejszych zdolności i raczej odmawiają znaczenia politycznego. S. zmarł w Brześciu Lit. o pierwszej w nocy 19 I 1656, pochowany został w kościele Św. Krzyża w Berezie 6 VI 1666.
Z małżeństwa z Teodorą Krystyną Tarnowską (1626 – 24 X 1652 w Słonimiu, pochowana 17 XII t. r. w Wilnie w kościele św. Michała, gdzie mąż wystawił jej wspaniały nagrobek) nie miał potomstwa. Większość dóbr, stosownie do zapisów S-y z l. 1646, 1652 i 1655, odziedziczyli: jego chrześniak Kazimierz Jan Sapieha, ojciec tegoż Paweł Jan oraz Aleksander Hilary Połubiński.
Portrety: olejny z końca XVII w. w klasztorze kanoników regularnych lateraneńskich przy kościele Bożego Ciała w Kr. (reprod. w: Katalog zabytków sztuki w Pol., IV cz. IV figura 415), olejny z XVII w. w Muz. Uniw. Wil. (reprod. w: Vilniaus Universitetas daileje, Vilnius 1986 ilustr. 87), olejny w Lietuvos istorijos ir etnografijos muziejus w Wil., olejny z Drui (XVIII w.?), negatyw w IS PAN w W. (nr 16368), olejny z galerii kodeńskiej obecnie w Muz. Narod. w Przemyślu, olejny jako Lwa Sapiehy, w Muzeum we Lwowie, nr kat. 906, olejny na blasze miedzianej (i portret jego żony), przez F. W. Charlińskiego, z r. 1775, z kościoła Kartuzów w Berezie Kartuskiej – obecnie w Państw. Zbiorach Sztuki na Wawelu (dep. nr 146), olejny z XIX w. (?) w B. Kórn. (Dział Muzealny, nr 3479); Miedzioryty: W. Hondiusa (1644) w B. Narod., P. Landry (1663) w Muz. Narod. Oddz. Czapskich w Kr., W. Willatza, w: Andrzejkiewicz J., Memorial nieśmiertelnej pamięci […] Sapiehom…, Wil. 1667; – Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI; Słown. Geogr. (Różana); Słown. muzyków pol., I 228, 229, 232, 234; Kossakowski, Monografie, III 39–42; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 s. 92 (pomyłki); Sapiehowie; Elektorowie; Elektorów poczet; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Czapliński W., Dwa sejmy 1652 roku, Wr. 1955; Częścik Ł., Sejm warszawski w 1649/50 roku, Wr. 1978 (błędnie dwie osoby – zob. też Lew Sapieha); Dzięgielewski J., Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej w czasach Władysława IV, W. 1992; Godziszewski W., Polska a Moskwa za Władysława IV, Rozpr. PAU Wydz. Hist. Filoz., LXVII 27–41; Hist. dyplomacji pol., II; Hołdys S., Praktyka parlamentarna za panowania Władysława IV Wazy, Wr. 1991 s. 53–4, 104–5; Kaczorowski W., Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrólewia 1632 r., Opole 1986; Kersten A., Hieronim Radziejowski, W. 1988; Klasztory bernardyńskie w Polsce, Pod red. H. E. Wyczawskiego, Kalwaria Zebrzydowska 1985; Kognowicki K., Życia Sapiehów, Wil. 1792 III; Kot S., Polska złotego wieku a Europa, W. 1987; Kubala L., Oblężenie Zbaraża i pokój pod Zborowem, w: Szkice historyczne, S. 1 i 2, W. 1923; Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, W. 1980; Mincer F., Sprawa wakansów na sejmie brzeskim 1653 r., Spraw. Opolskiego Tow. Przyj. Nauk, Wydz. 1 Nauki Hist.-Społeczne, S. A, Nr 3, [Opole] 1965 s. 45, 47; Ochmann S., Frekwencja senatorów na sejmach za panowania Jana Kazimierza Wazy (1649–1668), Zesz. nauk. WSP w Opolu, Historia, XXVI, [Opole] 1988 s. 127; taż, Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r., Wr. 1985; Piechnik L., Rozkwit Akademii Wileńskiej w latach 1600–1655, Rzym 1983; Popowska M., Rys dziejów kartuzji bereskiej w latach 1648–1831, „Ateneum Wil.” T. 13: 1938; [Pruszkowski J.] P. J. K. Podlasiak, Kodeń Sapiehów…, Kr. 1898 s. 27; Rygiel S., Puteanus und die Polen, Berlin 1913 s. 39–44; Šapoka A., 1655 metu Kédainiu sutartis, arba svedai Lietuvoje 1655–1656 metais, Vilnius 1990; Seredyka J., Parlamentarzyści drugiej połowy panowania Zygmunta III Wazy, Opole 1989; Serwański M., Francja wobec Polski w dobie wojny trzydziestoletniej (1618–1648), P. 1986; Szajnocha K., Szkice historyczne, Lw. 1901 IV 217; Topolska M. B., Czytelnik i książka w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie Renesansu i Baroku, Wr. 1984; Wasilewski T., Ostatni Waza na polskim tronie, Kat. 1984 s. 61, 80, 83, 111, 129, 137; Wisner H., Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła, 1648–1655, „Roczn. Białostocki” T. 13: 1976; tenże, Litwa i plany wojny tureckiej Władysława IV, Rok 1646, „Kwart. Hist.” T. 85: 1978 nr 2 s. 266; Załęski, Jezuici; Zwolski B., Sprawa zboru ewangelicko-reformowanego w Wilnie w latach 1639–41, Wil. 1936; – Archeografičeskij Sbornik Dokumentov; Archiwum Domu Radziwiłłów, Script. Rer. Pol., VIII; Chrapowicki J. A., Diariusz. Cz. pierwsza: lata 1656–1664, W. 1978, Cz. druga: lata 1665–1669, W. 1988; Jarzębski A., Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy, Oprac. W. Tomkiewicz, W. 1974; Le Laboureur J., Relation du vojage de la Reyne de Pologne..., Paris 1647 s. 131; Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai 1583–1655, Oprac. V. Raudeliunas i A. Baliulis, Vilnius 1988; Materiały dla historii Małej Rosji. Listy i uniwersały za Jana Kazimierza od 1650 do 1660, Wyd. P. K. Świdziński, Cz. II, Kijów 1852 s. 47–8; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Wyd. A. Z. Helcel, Kr. 1864; [Obuchowicz K. F.], Diariusz […] wojewody smoleńskiego i marszałka Koła Rycerskiego, w: Pamiętniki historyczne do wyjaśnienia spraw publicznych w Polsce XVII wieku posługujące…, Wyd. M. Baliński, Wil. 1859 s. 5–7, 13–14, 20, 29, 34; Ostrowski-Daneykowicz, Swada; Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza, Wyd. K. W. Wójcicki, W. 1846 I 277, II 84; Radziwiłł, Memoriale; Rudawski W. J., Historia polska od śmierci Władysława IV aż do pokoju oliwskiego (tłumaczenie z łaciny W. Spasowicz), Pet.-Mohylew 1855 I 18, 79; Sapieha J. F., Monumenta albo zebranie…, W. 1723; Sparre A., Poselstwo do Polski w 1646 r. i wiadomość o ówczesnym stanie Polski, Wyd. A. Mosbach, „Czas. Dodatek miesięczny” R. 2: 1857 t. 7 z. 20 s. 363; „Spisek orleański” w latach 1626–1628, Oprac. U. Augustyniak, W. Sokołowski, W. 1990; Starożytności hist. pol., I 329, 332, 335; Temberski, Roczniki; Urkunden u. Actenstücke, I, VI (indeks oraz s. 686, 699); Vol. leg., III 731, 739, 762, 768, 929–30, 951–2, IV 68, 121, 139, 161, 162, 199, 262, 278, 326, 347, 362, 411; Wjazd, koronacja, wesele […] Cecylii Renaty w Warszawie roku 1637, Wyd. A. Falniowska-Gradowska, Zamek Królewski w W. [1991]; Źródła do dziejów Polski, Wyd. F. Nowakowski, Berlin 1841 II 23; – AGAD: Metryka Kor. nr 192 k. 105–105v., 310–311, 338–340, 389–390, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1225, 1233, Dz. V nr 4151 (listy z 22 III 1652, 7 II 1653), 4438a (list z 2 XI 1648), 6956, 13807, 13848 (listy S-y), Dz. VI nr 36, cz. II s. 233–234, 250–251, 593, Arch. Zamoyskich, rkp. 2907 s. 215, Zbiór rękopisów przejętych z B. Narod. rkp. 2 s. 181–182; AP w Kr., Oddział na Wawelu: Arch. Domowe Potockich, rkp. 154, Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, rkp. 978; B. Czart.: rkp. 144 nr 138, 139, rkp. 149 nr 33, rkp. 402 s. 51–60; B. Kórn.: rkp. 106; B. Narod.: BOZ rkp. 855 k. 506–506v., rkp. 871, rkp. 1217 k. 64v.; B. Ossol.: rkp. 206 s. 25v.–27v., rkp. 223 s. 337–338v., rkp. 5426 nr 2 i 3; B. PAN w Kr.: rkp. 354 s. 15, 289–293, 304–305, rkp. 6069, 8813 s. 85, 96; B. Raczyńskich: rkp. 51 s. 98–99; B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.: fond Ossol., rkp. 189 s. 25, fond Sapiehów, Arch. Sapiehów, T. IX–XI, Teki Prochaski III, IV, VI; Centralnyj Deržavnyj istoričeskij archiv Rep. Ukrainy w Kijowie: Fond 48 op. 1 nr 862–978; Centralnyj gosudarstvennyj archiv drevnich aktów w Moskwie: fond 389 (Metryka Litewska), Ks. 505 k. 420–420v.; Lietuvos centrinis valstybinis istorijos archyvas w Wil.: F 1276, op. 1 nr 1330, F. 1292 op. 1, d. 14, 195; Lietuvos Mokslu Akademijos Centrines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 17–131 k. 117–117v., 142–142v., 285–285v.; – Mater. Red PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; Fotokopie listów ze zbioru Eustachego S. Sapiehy z Kenii.
Andrzej Rachuba